Trzebiatowska Biblioteka rozpoczęła działalność 1 maja 1946 roku, w ramach struktury organizacyjnej sieci publicznych bibliotek powszechnych w województwie szczecińskim. Księgozbiór Biblioteki liczył wówczas 293 woluminy i pochodził głównie z darów. Były to książki z literatury pięknej polskiej dla dorosłych i dla dzieci, a także bardzo skromna ilość wydawnictw z literatury popularnonaukowej. W 1949 roku czytelnicy mieli już do dyspozycji 2471 woluminów. Od 1957 roku zaznaczył się systematyczny, coroczny wzrost liczebności księgozbioru. W styczniu 1992 roku uchwałą Rady Miejskiej połączono Bibliotekę z Domem Kultury tworząc Trzebiatowski Ośrodek Kultury. Lata 1993-1994 to okres kiedy likwidowane były filie biblioteczne na wsiach. Księgozbiór znajdujący się tam przejęła biblioteka macierzysta. Obecnie Biblioteka posiada zbiory liczące około 50 tysięcy woluminów.

Biblioteka Publiczna im. Marii z Czartoryskich księżnej Wirtemberskiej przy Trzebiatowskim Ośrodku Kultury

Bibliotekarstwo powszechne w Trzebiatowie rozpoczęto organizować po ukazaniu się dekretu o bibliotekach i opiece nad zbiorami bibliotecznymi, wydanego 17 kwietnia 1946 roku. Pierwszy egzemplarz wpisano do księgi inwentarzowej pod datą 1 maja 1946 roku. Pierwsza biblioteka mieściła się w lokalu przy ulicy Roli-Żymierskiego (dziś ul. Kościuszki). Powstałą placówką kierowała Regina Młodzianowska, emerytowana nauczycielka. W dwóch niewielkich pomieszczeniach znajdował się księgozbiór liczący wówczas 293 woluminów, pochodzących głównie z darów. Były to książki z literatury pięknej, polskiej, dla dorosłych i dla dzieci, a także bardzo skromna ilość wydawnictw z literatury popularnonaukowej. W następnych latach zbiory biblioteczne systematycznie powiększały się, np. w 1949 roku było 2471 woluminów, zanotowano 188 czytelników i 11 340 wypożyczeń. Obecnie księgozbiór Biblioteki liczy 49 649 woluminów , z którego korzystało 2142 czytelników.Filia Biblioteki w Gołańczy Pomorskiej posiada 0k.5000 woluminów, 72 czytelników.

W ciągu ponad sześćdziesięcioletniej działalności Biblioteka nie miała szczęścia do estetycznych i funkcjonalnych pomieszczeń. Wielokrotne przeprowadzki najczęściej nie oznaczały poprawy pracy bibliotekarzy i warunków korzystania ze zbiorów dla czytelników. Działania osób, które w tym okresie sprawowały funkcję kierowników, a następnie dyrektorów Biblioteki, koncentrowały się przede wszystkim na udostępnianiu księgozbioru i tworzeniu własnej sieci bibliotecznej. Tworzyły ją filie w Gołańczy Pomorskiej, Gąbinie, Gorzysławiu, Rogozinie i Mrzeżynie oraz kilkanaście punktów bibliotecznych, m.in. w Gosławiu, Siemidarżnie, Wlewie, Mirosławicach, Nowielicach, Trzebuszu.

Przez dwadzieścia lat kierownikiem Biblioteki była Lidia Ulak (1956–1975), później nastąpił okres wielokrotnych zmian. Na tym stanowisku pracowali: Piotr Gołuchowski (1975–1977 oraz lipiec 1980; od 1976 roku kierownik Biblioteki pełnił funkcję dyrektora); Zofia Szmyd (1978–1984) – w okresie urlopów wychowawczych Zofii Szmyd funkcję p.o. dyrektora pełniły: Maria Leder i Halina Żurakowska. Następnie dyrektorami Biblioteki byli: Jadwiga Drożdżowska (1984–1988) i Henryk Brzozowski (1989–1991).

Przełom nastąpił 21 lipca 1989 roku, kiedy to społeczeństwo Trzebiatowa otrzymało, oczekiwany już od połowy lat 70. XX wieku, nowy obiekt biblioteczny w odrestaurowanym, XVIII-wiecznym pałacu. Czytelnicy mogli korzystać z czterech dużych sal o powierzchni ponad 100m² każda. W salach tych znalazły miejsce główne działy udostępniania zbiorów: wypożyczalnia dla dzieci i wypożyczalnia dla dorosłych oraz czytelnie: dziecięca i główna. Ponadto Biblioteka dysponowała pracownią zbiorów specjalnych, pracownią plastyczną, salą ekspozycyjną oraz gabinetami i magazynem bibliotecznym. W sali ekspozycyjnej, którą w 2002 roku nazwano na cześć wybitnego, współczesnego malarza Lyonela Feiningera (1871–1956) Galerią Feininger – goszczą ze swoją twórczością artyści polscy i europejscy. Na inaugurację działalności tej Galerii przygotowano wielką wystawę „Polskie malarstwo historyczne” ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie. Trzebiatowianie mogli podziwiać m.in. obrazy Jana Matejki, Józefa Chełmońskiego, Wojciecha Kossaka, Januarego Suchodolskiego.

Przeniesienie Biblioteki do nowego i obszernego lokum przyczyniło się do wypracowania zasadniczo nowej koncepcji jej funkcjonowania w środowisku jako biblioteki o rozszerzonych funkcjach kulturalno-edukacyjnych. Rozpoczęła działalność Wszechnica Historyczna, w ramach której wysłuchano wykładów nauczycieli akademickich z Uniwersytetu Szczecińskiego: Lucyny Turek-Kwiatkowskiej, Tadeusza Białeckiego, Antoniego Gizy. Sylwetkę i twórczość Lyonela Feiningera przybliżył dr Hans Schulz-Vanselow z Niemiec, były mieszkaniec Trzebiatowa. Powołano Towarzystwo Przyjaciół Książnicy Trzebiatowskiej, którego celem było wspieranie finansowe i organizacyjne placówki. Przygotowano i udostępniono mieszkańcom Trzebiatowa niezwykle ważną dla nich wystawę historyczną „Umiłowany Dom Ojczysty – Pomorze, Trzebiatów, Sanktuarium Maryjne”, której autorem był ks. diakon Mariusz Zając. Ogłoszono i rozstrzygnięto dwa konkursy literackie, skierowane do dzieci i młodzieży: „Widzę i opisuję – sztuka współczesna w oczach dzieci i młodzieży” oraz „Czytam, więc jestem”.

W styczniu 1992 roku, uchwałą Rady Miejskiej w Trzebiatowie, połączono Bibliotekę Publiczną z Domem Kultury, tworząc Trzebiatowski Ośrodek Kultury (TOK). Dyrektorem mianowano Reginę Zbytniewską, która pełniła tę funkcję do marca 1995 roku. Lata 1993–1994 to okres likwidacji filii bibliotecznych. Księgozbiory znajdujące się tam przejęła biblioteka macierzysta, która przekazała znaczną część zbiorów m.in. bibliotece szkolnej w Rogozinie, tworzącej się bibliotece w Domu Pomocy Społecznej w Jarominie oraz Domowi Dziecka w Gryficach. W 1995 roku wznowiła działalność filia biblioteczna w Gołańczy Pomorskiej.

Po przejściu na emeryturę Reginy Zbytniewskiej pełniącą obowiązki dyrektora TOK została Salomea Barwikowska (do listopada 1995 roku). Następnie dyrektorem był Leszek Mazur (od listopada 1995 roku do sierpnia 1996 roku). Od 17 października 1996 roku dyrektorem TOK jest Renata Teresa Korek – inicjatorka i pomysłodawczyni najważniejszych i spektakularnych przedsięwzięć kulturalno- edukacyjnych Biblioteki, które omówiono w dalszej części referatu.

Kamieniem milowym okazała się data 25 maja 1999 roku. W dniu tym Bibliotece nadano imię Marii z Czartoryskich księżnej Wirtemberskiej (1768–1854), córki Adama Kazimierza Czartoryskiego i Izabeli z Flemingów. Decyzję o wyborze Patronki podjęto, jak napisano w Akcie Nadania, w uznaniu dla Jej zasług na niwie literatury, kultury oraz dla jej wielkiego serca. Księżniczka Maria została w 1784 roku żoną Fryderyka Ludwika von Württemberg. Księstwo Wirtemberscy zamieszkiwali przez 5 lat w Trzebiatowie (1785–1790). W tutejszym pałacu powstało wiele wierszy pisanych przez Marię oraz przekłady z literatury obcej. Największym jej dziełem literackim, które zapisało się złotymi zgłoskami w literaturze polskiej, jest pierwsza polska powieść sentymentalna „Malwina, czyli domyślność serca”. W uroczystości nadania imienia wzięli udział przedstawiciele rodu Czartoryskich – Michał Czartoryski i jego siostra Elżbieta Przewłocka, którzy m.in. odsłonili tablicę pamiątkową.

W dniu 28 maja 2004 roku, w piątą rocznicę tej uroczystości, wręczono po raz pierwszy Statuetkę Błękitnej Damy (jej pierwowzorem jest patronka Biblioteki, a zaprojektował ją i wykonał artysta ceramik Franciszek Grabowski z Warniłęgu). Jest to nagroda za kreowanie wizerunku trzebiatowskiej kultury, hojność w materialnym jej wspieraniu i wybitne zaangażowanie w życie kulturalne miasta. Kapituła ukonstytuowana przy TOK pod przewodnictwem Renaty Teresy Korek postanowiła przyznać statuetki następującym osobom i instytucjom: Sławomirowi Ruszkowskiemu – burmistrzowi miasta, ks. kanonikowi Henrykowi Cudakowi – proboszczowi Parafii Rzymskokatolickiej pw. Macierzyństwa NMP w Trzebiatowie, Pastorowi Hansowi-Udo Voglerowi, Monice Szwai – dziennikarce TVP Szczecin, Tadeuszowi Żukowskiemu – poecie, Bogdanowi Twardochlebowi – dziennikarzowi „Kuriera Szczecińskiego”, Janowi Handorowi – przedsiębiorcy oraz firmom: Technic Industry i POOL-SPA.

Natomiast w 2009 roku, w dziesiątą rocznicę nadania imienia Bibliotece, statuetkami Błękitnej Damy nagrodzono: Ludwikę Toporowską – malarkę z Trzebiatowa, dr Janinę Kochanowską – historyka sztuki, opiekuna merytorycznego corocznego seminarium naukowego „Trzebiatów – spotkania pomorskie”, redakcję Radia Koszalin SA, TELSAT Gryfice oraz Amadora Sp. z o.o. Supermarket „Intermarche” w Trzebiatowie.

Co roku, w marcu uroczyście obchodzi się kolejną rocznicę urodzin Patronki, przygotowując spotkanie pałacowe „Herbatka u księżnej Czartoryskiej”, podczas którego promuje się utalentowane literacko, muzycznie oraz plastycznie trzebiatowskie dzieci i młodzież (m.in. laureatów konkursów recytatorskich, zespół wokalny „Bursztynki” i teatrzyk „Pod antresolą” działające przy TOK, kółko poetyckie istniejące przy Szkole Podstawowej nr 2). Ważnym elementem spotkań „U Czartoryskiej” są koncerty poezji śpiewanej w wykonaniu artystów scen polskich. Występowały m.in. Irena Pająkówna z Teatru Muzycznego w Gdyni, Ewa Kabsa, Jadwiga Możdżer, Marta Bizoń.

Od czterech lat organizuje się Przegląd Małych Form Teatralnych „Marynki”. Motto regulaminu Przeglądu brzmi: Ku czci księżniczki z naszego Pałacu – Marynki z Czartoryskich – wielbicielki teatrzyków domowych.… Przegląd jest prezentacją dorobku artystycznego teatrzyków dziecięcych i młodzieżowych, działających przy bibliotekach miejskich i gminnych, bibliotekach szkolnych, ośrodkach kultury, klubach. Dotychczas obejrzeliśmy 40 spektakli w wykonaniu ponad 450 młodych aktorów z całego województwa zachodniopomorskiego (z Bonina, Czaplinka, Gościna, Gryfic, Łobza, Mrzeżyna, Połczyna-Zdroju, Redła, Robunia, Szczecina, Trzebiatowa).

Maria z Czartoryskich księżna Wirtemberska patronuje również projektowi pod nazwą „Ogrody Marii Czartoryskiej – Trzebiatowskie Spotkania Literackie”, który już czterokrotnie był pozytywnie zaopiniowany przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego i otrzymał dofinansowanie. Podczas każdej edycji projektu, który ma formę cyklicznych działań, realizuje się funkcję kulturalno-edukacyjną Biblioteki, poprzez upowszechnianie czytelnictwa. Działania te przybrały otwartą formę współpracy Biblioteki z czytelnikami. Uczestniczyli oni m.in. w:

– spotkaniach autorskich (Ewa Nowak, Aleksander Maślej, Barbara Kosmowska);

– happeningu „Ulica poetów” – dzieci i młodzież uczestniczą w warsztatach poetyckich, recytują własne wiersze w obecności znanych poetów: Tadeusza Żukowskiego, ks. Henryka Romanika, Macieja Barana, Krzysztofa Rachmacieja, Laury Łącz, Marty Klubowicz, Joanny Marii Chmielewskiej;

– wieczornicy „Z książką do Europy”, podczas której inaugurujemy promocję literatury europejskiej (w ostatnich czterech latach była to literatura: ukraińska, bułgarska i rumuńska, rosyjska oraz czeska, a wcześniej niemiecka, szwedzka i duńska). W czasie wieczornicy można wysłuchać interesujących wykładów na temat wymienionych literatur (np. Krzysztofa Grembowskiego – studenta filologii rumuńskiej Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, prof. Franciszka Apanowicza z Uniwersytetu Gdańskiego, dr Andrzeja Wątorskiego z Uniwersytetu Szczecińskiego), a w części muzycznej – wysłuchać koncertów, przybliżających folklor krajów, z których one pochodzą (m.in. koncert zespołu „Balkan Sevdah”, recital Andrzeja Koryckiego i Dominiki Żukowskiej, występ zespołu tańca ludowego „Paduretul” z miejscowości Partestii de Sus w Rumunii);

– „Rodzinnym pikniku z książką”. Podczas tej plenerowej imprezy kontynuowana jest promocja literatury europejskiej, poprzez eksponowanie jej na różnorodnych kiermaszach. Odbywają się warsztaty plastyczne i introligatorskie, do których zapraszani są także uczestnicy i instruktorzy z Warsztatów Terapii Zajęciowej z Trzebiatowa i Jaromina. Oblegane są stoiska kulinarne, gdzie skosztować można potraw z różnych stron kontynentu europejskiego. W części artystycznej występują dzieci i młodzież trzebiatowska i ze szkół z innych miejscowości;

– Trzebiatowskim Dniu Książki (23 maja). Naśladując kataloński zwyczaj –wszystkim dorosłym czytelnikom, którzy w tym dniu odwiedzą Bibliotekę, wręcza się różę, natomiast dzieci i młodzież obdarowywani są słodkimi sakiewkami.

W 2007 roku opracowano kolejny projekt: „Trzebiatowskie fascynacje czytelnicze”. Był on odpowiedzią na zaproszenie Instytutu Książki w Krakowie do wzięcia udziału w Festiwalu 4 Pór Książki – w jego czwartej odsłonie – Festiwalu Kryminału. W ramach festiwalu przygotowano m.in. prezentację klasyki filmów kryminalnych „Od Hitchcocka do Lyncha i Załuskiego”. Były spotkania z autorami kryminałów: Markiem Harnym i Arturem Górskim, odbył się też happening „Noc w bibliotece”.

W 2008 i 2009 roku kontynuowano spotkania z literaturą w ramach Festiwalu 4 Pór Książki, tym razem był to Festiwal Literatury Popularnej POPLIT, w ramach którego zorganizowano spotkania autorskie z Anną Onichimowską, Joanną Krzyżanek i Tomaszem Niewiadomskim. Dzieci i młodzież uczestniczyli również w warsztatach kulinarnych pod kierunkiem Joanny Krzyżanek oraz warsztatach komiksowych, prowadzonych przez Annę Suską i Michała Słomkę – koordynatorów projektu „Sztuka komiksu Europy Środkowej CENTRALA”.

W celu uaktywnienia czytelnictwa w środowisku wprowadza się nowatorskie metody pracy. W 2004 roku po raz pierwszy zorganizowano wyjazd „Biblioteki na kółkach” do Rogowa i Trzebusza – ta forma udostępniania jest kontynuowana. Podobnie jest z akcją „Książka na telefon”, umożliwiającą dostęp do księgozbioru osobom nie mogącym osobiście przyjść do Biblioteki. Inicjatywa ta pomaga ludziom chorym i samotnym ciekawie spędzać czas z dobrą książką. Dla osób słabo widzących oferowane są audiobooki i książki z serii „Duże litery”. W Oddziale Dziecięcym niezwykłą popularnością cieszą się bajki na płytach DVD. Powstaje tam również bogata kolekcja lalek, licząca już ponad 200 eksponatów. Bajkowy klimat sprzyja rodzinnym odwiedzinom w wypożyczalni i czytelni.

Wysoko ocenia się współpracę ze szkołami w szerokim zakresie: lekcje biblioteczne, przysposobienie biblioteczne, wycieczki do biblioteki, współorganizacja konkursów literackich i plastycznych, jak np. „Strofy o moim mieście”, konkurs na legendę trzebiatowską pt. „Dawno, dawno temu w Trzebiatowie…”, „List do Anny Frank”, „List do Biesłanu”, „Co czytała moja Babcia, co czytał mój Dziadek”, „Bajka na dobranoc”, „Nowa przygoda Kubusia Puchatka”, „Wszystko o zieleni”, „Jestem ilustratorem swojej książki”, coroczne Pasowanie na Czytelnika, organizowanie spotkań autorskich (m.in. z Grzegorzem Kasdepke, Martą Fox, Arkadiuszem Niemirskim, Krzysztofem Petkiem), wystaw tematycznych, prowadzenie teatrzyku „Pod Antresolą”, propagowanie akcji „Cała Polska czyta dzieciom”, booktalking. Szczególnie dobrze rozwija się współpraca z bibliotekarkami szkolnymi – bardzo często są one łącznikiem między szkołą a Biblioteką Publiczną. Podobnie wygląda współpraca z przedszkolami – głównie w ramach akcji „Cała Polska czyta dzieciom” – „Czytające przedszkola”, a także „Andersen w przedszkolu”.

Czytelnictwo wśród dorosłych rozwijamy poprzez działalność Klubu Miłośników Książki, Dyskusyjnego Klubu Książki, organizację spotkań z pisarzami (Moniką Szwają, Szewachem Weissem, Romą Ligocką, Miriam Akavią, Michałem Jagiełłą, Helgą Hirsch), konkursy literackie („Z biegiem Regi, z biegiem czasu…”, limeryk o Trzebiatowie).

Organizowane były również spotkania z mieszkańcami naszego miasta: Agatą Margraf i Leszkiem Polikowskim – autorami książek i kronik rodzinnych.

Na co dzień współpracujemy z mediami lokalnymi oraz regionalnymi. Za ich pośrednictwem informuje się o nowościach wydawniczych, recenzuje szczególnie ważne publikacje, zamieszcza reportaże z wydarzeń literackich i kulturalnych, organizowanych przez Bibliotekę. Artykuły, dotyczące działalności, zamieszczane są także w prasie fachowej: w „Poradniku Bibliotekarza” i w „Bibliotekarzu Zachodniopomorskim”. Cenimy sobie współudział w naszych przedsięwzięciach innych instytucji i organizacji, np. ambasad, konsulatów, stowarzyszeń. Od czterech lat patronat honorowy nad projektem „Ogrody Marii Czartoryskiej – Trzebiatowskie Spotkania Literackie” sprawuje Fundacja Książąt Czartoryskich w Krakowie.

Od dawna prowadzimy też działalność informacyjną, stając się lokalnym centrum informacji regionalnej. W tym celu powiększamy księgozbiór regionalny, zarówno w języku polskim, jak też w niemieckim i ukraińskim. Kartoteka regionalna Oddziału Dziecięcego cieszy się szczególnym powodzeniem w okresie przygotowań do Turnieju Wiedzy o Trzebiatowie. Kartoteka ta wspomaga również realizowaną przez szkołę ścieżkę edukacyjną: regionalizm. W Czytelni Głównej tworzy się Centrum Feiningera, gromadzące albumy o jego twórczości z czasów pobytu w Trzebiatowie i Mrzeżynie w latach 1924–1935.

Dużą wagę przywiązuje się do propagandy wizualnej, stąd przygotowywane są liczne wystawki i tablice informacyjno-okolicznościowe, np. „Świadectwo szkolne – świadectwo czasu”, „Modlitwa codzienna”, „A to Polska właśnie…”. Ważne miejsce w Bibliotece zajmuje Galeria Jednego Obrazu, promująca lokalnych plastyków, a także Mała Galeria, Galeria w Holu, Z Galerii Kolekcjonera.

W 2004 roku rozpoczęto komputeryzację zbiorów Biblioteki za pomocą programu MAK. W związku z utrudnieniami, jakie napotkaliśmy podczas pracy z MAKiem, zrezygnowaliśmy z niego, wprowadzając program kompleksowej obsługi informatycznej biblioteki LIBRA 2000. Zmiany znacznie przyspieszyły i ułatwiły dalsze wprowadzanie książek do bazy danych. Od 2007 roku rozpoczęliśmy wprowadzanie kart bibliotecznych, co znacznie ułatwiło rejestrację wypożyczeń i zwrotów po skomputeryzowaniu zbiorów bibliotecznych.

Od 2007 roku wszystkie nowo zakupione książki otrzymują kody kreskowe.

Czytelnicy mają do bezpłatnej dyspozycji 9 komputerów podłączonych do Internetu za pośrednictwem łącza stałego (Neostrada TP). Bibliotekarze i czytelnicy najczęściej poszukują informacji w bazach danych Biblioteki Narodowej, a także w bazach innych bibliotek, znajdujących się na stronach internetowych. Katalog komputerowy Biblioteki jest widoczny na stronach www.

A teraz kilka słów o bibliotekarzach, realizujących na co dzień trudne zadanie upowszechniania czytelnictwa na progu XXI wieku. W Bibliotece Publicznej przy TOK pracuje pięć bibliotekarek, posiadających pełne wykształcenie bibliotekarskie na poziomie wyższym i średnim. W 2005 roku dwie z nich na uroczystości obchodów stulecia Książnicy Pomorskiej otrzymały odznakę Zasłużony Działacz Kultury. Oddział Dziecięcy dwukrotnie został nagrodzony medalem, a także dyplomami uznania w konkursie na najlepiej przeprowadzoną kampanię „Cała Polska czyta dzieciom”. Również dwukrotnie był wyróżniony za „Wiosenną zbiórkę książek”. Bibliotekarki uczestniczą w konferencjach i seminariach, organizowanych przez biblioteki z województwa zachodniopomorskiego. Od 23 lutego 2007 roku istnieje przy Bibliotece, utworzone z inicjatywy dyrektorki TOK Renaty Teresy Korek, koło nr 18 Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich. Zaprosiliśmy do niego również bibliotekarzy szkolnych i bibliotekarzy-emerytów.

W 2007 roku Biblioteka odpowiedziała na zaproszenie dyrektora Książnicy Pomorskiej Lucjana Bąbolewskiego, który okazjonalnie organizuje prezentacje bibliotek regionalnych, co stanowi doskonałą formę ich promocji i wyróżnienia. Uroczyste otwarcie wystawy nastąpiło 19 maja 2008 roku. Wielomiesięczny wysiłek całego zespołu bibliotekarzy i instruktorów został zauważony i doceniony. Ekspozycja, którą nazwaliśmy „Biblioteka w krajobrazie miasta”, po raz kolejny udowodniła znaczenie trzebiatowskiej biblioteki dla lokalnego społeczeństwa oraz podkreśliła jej rangę na tle innych bibliotek działających w podobnych środowiskach.


Maria z Czartoryskich Wirtemberska –  życie i twórczość

W dniu 25 maja 1999 roku Bibliotece w Trzebiatowie nadano imię Księżnej Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej. Decyzję o wyborze patronki podjęto dla jej zasług na niwie literatury, kultury oraz dla jej wielkiego serca.

Maria Anna Czartoryska urodziła się w Warszawie 15 marca 1768 roku w Puławach rodowej posiadłości książat Czartoryskich, spędziła swoją młodość. Pierwszą nauczycielką była Francuzka panna Petit, która wcześniej czuwała nad edukacją Izabeli Fleminżanki, matki Marii Anny. Muzyki uczył Francuz Patorie. Lekcji literatury i języka polskiego udzielał „poeta serc” Franciszek Karpiński. Nad edukacją zarówno Marii jak i jej rodzeństwa czuwał ojciec, Książę Adam Czartoryski, wspierany w tych wysiłkach przez żonę.

Księżniczka rosła na pełną uroku, niezwykle uzdolnioną osobę. Była przy tym łagodnego usposobienia i bardzo uczuciowa. Nazywano ją, „cichym wonnym fiołkiem”.

Czas dorastania to wielka fascynacja poezją, której „rozumienia” uczył ją sekretarz ojca Franciszek Dionizy Kniaźnin – piewca Puław i całej rodziny Czartoryskich. Sentymentalna i rozmarzona Maria przeżywała wówczas swe najszczęśliwsze, beztroskie lata.

Wkrótce księstwo Czartoryscy wybrali dla swej córki kandydata na męża- o awanturniczej wręcz przeszłości, tonącego w długach, skłóconego z rodzicami – młodego księcia Fryderyka Ludwika von Wurttemberg; doskonale jednak skoligaconego. Jego ród władał udzielnym Księstwem Wirtembergii, natomiast wujem był Fryderyk – król pruski. To przede wszystkim księżna Izabela dążyła do tego związku, znęcona wysokością rodu.

Szesnastoletnia Maria miała nadzieję, że małżeństwo jej będzie szczęśliwe. Tym bardziej, iż Ludwik potrafił okazywać swe uczucia. W salonie wypełnionym gośćmi rzucił się do stóp księżniczki i klęcząc przed jej rodzicami, zapewniał o swej miłości. Uroczystość zaślubin miała miejsce w Siedlcach, u hetmanowej Aleksandry z Czartoryskich Ogińskiej w 1784 roku. Z tej okazji król Stanisław August Poniatowski przyznał nowożeńcom Order Orła Białego, a Franciszek Dionizy Kniaźnin uczcił ceremonię poematem „Rozmaryn”.

Wkrótce małżeństwo okazało się smutne i upakarzające. Przesadne deklaracje miłości, były obliczone na efekt swoistym szantażem. Księstwo Wirtembescy zamieszkali w Trzebiatowie, gdzie stacjonował pułk Fryderyka Ludwika. Maria wypełniała sobie czas wieloma zajęciami. Pisała do matki: „Rysuję, czytam bardzo wiele, zresztą jestem taka zajęta, że dzień wydaje mi się bardzo krótki”. W Trzebiatowie powstało wiele wierszy pisanych przez Marię oraz przekłady z literatury obcej. Młodzi małżonkowie postanowili odnowić swoją pałacową rezydencję. Bogaty wystrój wnętrz uzupełniały malowidła Jana Rustema, Greka z pochodzenia, nadwornego malarza Czartoryskich. Przy pałacu utrzymywano piękny park w stylu francuskim. Kwitło życie dworskie. Ludwik, po otrzymaniu funkcji w polskim wojsku dopuścił się zdrady. Maria wystąpiła o rozwód, ceną którego była utrata jedynego syna.

Księżna zamieszkała w Puławach, w rezydencji „Marynki”, która miała być wspólnym domem młodych Wirtemberskich. Oddała się tam pisarstwu i działalności charytatywnej. W 1808 roku powstały „Opowiadania o dwóch księżniczkach Hermine”, „Phebe” i literackie szkice w języku francuskim. W swojej warszawskiej rezydencji prowadziła salon literacki. Jego stałym bywalcem był Niemcewicz, Lipiński, Morawski, Fredro. Największym dziełem literackim Marii, którym się zapisała złotymi zgłoskami w literaturze ojczystej była pierwsza polska powieść sentymentalna „Malwina czyli domyślność serca”.

W 1810 roku założyła izbę edukacyjną patronującą szkołom i pensjom. Brała udział w licznych dobroczynnych kwestach na rzecz najbardziej potrzebujących. Organizowała bale, koncerty, loterie i przedstawienia. Była też członkiem Towarzystwa Dobroczynności. Ufundowała szkołę dla dziewcząt oraz dla pacholąt.

Po śmierci ojca, księcia Adama Czartoryskiego, Maria zamieszkała z matką w Puławach, które były w owym czasie mekką dla spragnionych ojczyzny patriotów. Ze wszystkich miłości jakich w życiu doznała, najbardziej była spełniona miłość do matki. Nie opuściła jej do dnia kiedy to księżna Izabela zmarła na rękach córki. Ostatnie osiem lat swojego życia spędziła u brata w hotelu Lambert w Paryżu.

Pomimo sędziwego wieku Maria zachowała sprawność umysłu. Nadal była pełna ciepła i serdeczności dla innych. Rozpoczynała bale wydawane w Hotelu. Adam Mickiewicz wspominał jak prowadził do tańca księżną Wirtemberską Fryderyk Chopin, wiele lat później, dedykował jej skomponowane przez siebie cztery mazurki: c-moll, h-moll, d-dur i cis-moll.

Zmarła w 1854 roku, w obecności brata Ada